 |
| Ist |
GARDA.ID | BABAD GIRI LARANGAN
Oleh : Dr. Purwadi, M.Hum
Ketua Lembaga Olah Kajian Nusantara
LOKANTARA
hp. 087864404347
A. Tata Cara Nyadran Gedhe
Tata cara adat katindakaken ing desa Gumelem Wetan, Susukan, Banjarnegara, Jawa Tengah rikala tanggal 13 – 14 Mei 2019. Acaranipun inggih menika upacara nyadran ing Pesareyan Ki Ageng Giring. Warga lan pemerintah kabupaten Banjarnegara nindakaken kanthi suka gembiraning manah.
Miturut sejarah ingkang sampun lumampah, Ki Ageng Giring sugeng ing jamanipun Kraton Pajang. Ingkang jumeneng nata Kanjeng Sultan Hadiwijaya. Misuwur kasebat Joko Tingkir utawi Mas Karebet. Ki Ageng Giring dipun utus nggiyaraken agama Islam ing tlatah Banyumas, Banjarnegara lan Purbalingga. Sedaya pakaryan saget gancar, lancar, karana kasengkuyung dening sangya kawula dasih. Panjenenganipun mesanggrah wonten Kademangan Gumelem.
Pahargyan nyadran ing Gumelem dados pangeram-eram. Wonten pagelaran seni, arak-arakan prajurit, sarasehan, nyekar, ndedonga. Pak Lurah, Pak Camat, Pak Bupati dipun dherekaken kadang DPRD, LSM, seniman, budayawan. Tunggal cipta rasa karsa, sedaya nyawiji, sami-sami ngluhuraken arwah nenek moyang ingkang sampun swargi. Nlesih sejarah bilih upacara nyadran menika nate katindakaken dening Sinuwun Prabu Hayam Wuruk. Naga agung kraton Majapahit saben tahun mulyakaken para leluhur.
Bersih Desa
Apa iku apa iku, Dadi kuwajiban baku
Ayo bersih desa, Murih adoh suker sakit
E e e e guyah guyah, Anggliyah tumandang karya
Lelagon Bersih Desa kala wau jumbuh kaliyan pahargyan ing Gumelem Susukan Banjarnegara. Warga sami golong gilig. Dinten Minggu, 13 Mei 2019 dipun adani wilujengan. Kersa rawuh utusan saking kecamatan lan kabupaten Banjarnegara. Saking kanca ketingal drg. Fitri Pusponagoro lan Mas Sagiyo. Saking Jepara KRT Bambang Hadipuro, Pak Lurah Sunardjo malah paring ular-ular. Kados pundi murih budaya Jawi langkung moncer arum kuncara. Amila perlu sesambetan kaliyan Kraton Surakarta. Jalaran wiwit Pajang, Mataram, lan Surakarta Hadiningrat tansah sambung rumaket.
Wilujengan tumapaking tata cara adat nyadran mapan ing pendhapa desa Gumelem Wetan. Petugas kecamatan lan Polsek Susukan kersa ngestreni lan mahargya. Mesthi wae mim-buhi regenge pasamuan. KRT Bambang Hadipuro dedalem ing Jepara keraya-raya rawuh saben ana pasamuwan ing Gumelem. Panjenengane ngasta ing Perusahaan Patrajasa. Nanging tetep nguri-uri budaya luhur. Dene drg. Hj. Fitri Pusponagoro tindak saking kabupaten Tegal. Minangka abdi dalem Kraton Surakarta, KMT drg. Fitri Pusponagoro tansah ngagem busana kejawen.
Kadang kinasih asma Mas Sagiyo, SIP. Alumni Fisipol UGM menika wiwit mahasiswa sampun karem ing ulah kridha kemahasiswaan. Kerep bawa raos ngrembeh maneka warni perkawis bebrayan saha negari. Sapunika ngasta dados Sekcam Kecamatan Purwanegara Kabupaten Banjarnegara. Mas Sagiyo dados narapraja ingkang teliti, tekun, guyub, gumregut, gumre-get lan gumregah. Ing pangangkah manggiha gemah raharjaning bebrayan agung. Mugi-mugi pangajab menika estu kasembadan.
Kembul bujana andrawina, dhahar bebarengan ing dalu menika ketingal eca sakeca. Saged dados srana aparat rakyat kempal manunggal. Sinambi bawa raos, ngudhar gagasan, tukar kawruh, lenggah lesehan, udud, rembagan, guyon maton, ngudi undhaking kawruh lan lantiping panggraita. Dipun tambahi suguhan mbanyu mili. Para rawuh rumaos bombong ing galih, wijar ing tyas, kalegan ing manah. Ingkang ndherek acara ngagem busana Jawi, blangkon, beskap, nyamping. Saperangan ngagem kopyah nasional gagrag Melayu.
B. Ki Ageng Giring
Suluk Meh Rahina
Meh rahina semu bang Hyang Haruna kadi netyaning
Sang ugarapuh sabdane kukila ring
Kanigara saketer, kidungan ningkung o
Lir wuwuse pinipanca myang pepetoging ayam wana
Leneh ring pagagan merak manguwuh
Bremara ngrabasa kusuma ring, arayasan arum
Setaun sepisan sampun dados padatan bilih tata cara nyadran gedhe menika kasengkuyung dening sadhengah warga. Ing pangajab sami ngalap berkah. Dinten Senen Wage, 14 Mei 2019 mapan ing dalem Bapak Muharto, sami tata-tata dandan. Menawi sesambetan cekap kaserat Pak Muharto RT 4 – RW 3, dhusun I, Kebaon, Gumelem Wetan Susukan Banjarnegara. Wanci enjing hawanipun seger sumyah, kados lelagon ing ngandhap punika:
Ing wayah esuk jagone kluruk
rame swarane pating kemrusuk
adhuh senenge sedulur tani
bebarengan padha nandur pari
Srengenge nyunar wetan pernahe
manuke ngoceh ana wit-witan
pating cemruwit seneng atine
tambah asri donya saisine.
Suwasana ing dhusun Gumelem estu asri anglam-lami. Kabawah sukuning redi Larangan, tiyang-tiyang sengkut anggenipun makarya.
Adat ingkang sampun lumampah kedah dipun uri-uri. Wanci jam 8.00 enjing para pendherek kempal ing Balai Desa. Sampun rawuh Bapak Drs. Indarto, M.Si, Sekretaris Kabupaten Banjarnegara. Ingkang ndherekaken pengageng kabupaten, kecamatan, kelurahan lan sapangandhap. Barisan tumuli bidhal, lamun cinandra pan yayah samudra pasang. Sekar gambuh menika jebles kaliyan kawontenan.
Enjing bidhal gumuruh
tambur suling gung maguru ngungkung
binarung ing krapyak myang watang agathik
kang kapyarsa swaranipun
lir ombaking samudra rol
Para taruna macak kejawen, mimbuhi bagus ayunipun. Mekaten kala wau baris binaris, jajar-jinajar. Endah saestu. Enjing wancinipun, binarung soroting surya ingkang padhang sumilak. Angin sumilir midhit, kados paring pahargyan.
Perangan ngajeng barisan laras madya. Menawi ing kraton sairib kaliyan gamelan Santiswara. Swara ngumandhang ing awang-awang. Kapireng wingit, wibawa, rumesep ing kalbu. Kalajengan barisan kakang mbekayu. Ing wingking jumangkah barisan rontek, bandera, umbul-umbul. Narapraja tumuli sumusul. Sedaya dandan cara Jawi gagrag Surakarta. Sedaya jumangkah tumuju Pasayeran Ki Ageng Giring lan Ki Ageng Gumelem.
Dene barisan pungkasan paraga ingkang nyunggi tenong. Isinipun dhaharan, jajanan ingkang satuhu miraos. Barisan tenong kala wau sayaktos bilih warga Gumelem kathah-kathahipun makarya among tani. Wiwit kuna makuna kadang tani minangka saka guru bebrayan. Tata praja lumampahamargi cekap sandhang pangan. Dhusun Gumelem saestu tlatah ingkang gemah ripah loh jinawi.
Pasareyan Ki Ageng Giring mapan ing puncaking gunung Giri Larangan. Amila ugi kasebat Ki Ageng Giri Larangan. Gunung menika inggih sanget memper kaliyan gunung merak Imogiri saben dinten priyagung ingkang sowan ndalidir, tanpa kendhat, tanpa kendel. Cikna bilih Ki Ageng Giring estu kuncara. Boten mokal menawi lajeng ngalap berkah. Kadang bakul mamrih larising dagangan, kadang tani mamrih subure tanduran, narapraja mamrih gancaring pangkat drajad.
Ing jawi pasareyan tumpuk-matumpuk sawernaning dha-haran, jajanan, uba rampe nyadran. Kyai kaum sigra handongani:
Kukuse dupa kumelun
Sumundhul ing awiyat
Mbrengengeng kados bremara ingkang ngrabasa kusuma. Kanthi donga tahlil, tahmid, takbir panyuwunan badhe kabul. Warga Gumelem sepuh anem, jaler estri kagungan kapitayan bilih nyadran gedhe wigatos sanget. Mila kedah ndherek. Tebih-tebih saking Jakarta lajeng wangsul sampun ngantos kalepyan. Setahun sepisan. Kedah ndherek. Menika kapitadosan. Wragat piyambak. Tanpa nyenyuwun. Menapa malih ider sumbangan. Babar pisan. Tata cara mesthi mandiri.
C. Demang Gumelem
Ngancik jam 10.30, Senen Wage 14 Mei 2019 giliran ndedonga ing Pasareyan Ki Ageng Udha Kusuma utawi Ki Ageng Gumelem. Pandonga dipun pandhegani Kyai Haji Sirajuddin. Panjenenganipun ingkang kagungan Pondhok Pesantren lan Trah Ki Ageng Tarub. Ulama ageng menika misuwur ing tlatah Banjarnegara. Ki Ageng Gumelem dados cikal bakal para demang turun-temurun.
Plataran Pasareyan Ki Ageng Gumelem dipun jangkepi wewangunan joglo. Pendhapa wiyar ageng. Saben nyadran gedhe dipun gelar maneka warni kesenian. Sadhengah papan cumawis dhaharan ingkang kadamel saking oleh asile tetanen. Wonten gembolo, gembili, garut, ghanyong, uwi, tales. Sakehing palapendhem ngiringi tata cara nyadran gedhe. Mila swasana ugi gumebyar ngremenaken. Bakul-bakul dolanan, jajanan, jejer-jejer ing pinggir margi. Mila rame sanget. Lumrah menawi Dinas Pariwisata Kabupaten Banjarnegara cancut gumregut paring sesumbang. Kiprah tahunan menika saestu dados tumangkaring wisata religius. Pangangkah menika luhur sanget. Dhusun sanes perlu nulat, nyonto nyadran gedhe.
Waris Ki Udha Kusuma umumipun wasis wicaksana. Hambok bilih sekar dhandhanggula menika saged kagem nyandra darah Gumelem. Kados pundi tedhake ngaluhur menika labuh labet dhateng bebrayan.
Dhandhanggula
Trah kusuma prajurit sinekti
wus kawentar satriya utama
mumpuni kasarjanan
ing saniskara putus
wicaksana alus budi
satriya mandraguna
tur rembese madu
wijiling amaratapa
rum tumurun tedhaking andana warih
nuhoni trah utama.
Prasapa kala wau minangka gegebengan tumraping trah Gumelem. Makarya menapa kemawon, wanter pundi lan nembe menapa tansah ngengeti sesorah. Pawitan wewarah cekap kangge atur darma bekti ibu pertiwi. Ing wigatos gesang kedah mentes, luwes, pantes. Boten perlu rebat pangkat drajat semat. Sauger njunjung kautaman, tegesipun sampun kawastanan sae.
Rerenggan pendhapa pajimatan Gumelem edi peni. Mawi seratan Jawi, kanthi sengkalan Dhamparing arga murcaning pikir. Paesan janur ingkang rinonce tanpa beda tiyang mantu. Pancen pahargyan menika ageng sanget. Ing tengah-tengahipun jejer jinejer tenong. Kademangan Gumelem kenging winastan bagya mulya. Kagungan leluhur Ki Ageng Giring lan Ki Ageng Udha Kusuma sayektos pundhen ingkang perlu dipun pundhi-pundhi.
Dhawuh dalem Pengageng Sasana Wilapa Kraton Sura-karta Hadiningrat
Lumantar kintaka mulya, Karaton Surakarta Hadiningrat paring dhawuh marang para abdi dalem kang dumunung ing Kademangan Gumelem Susukan Banjarnegara.
1. Para abdi dalem muga hangestakna lan nguri-uri budaya adi luhung.
2. Tata cara nyadran gedhe dadi srana ngluhurake wulangan, wedharan, wejangan Ki Ageng Giring.
3. Upacara adat iki dadi ujub murih arum kuncaraning bangsa.
4. Karaton Surakarta Hadiningrat nyengkuyung tata cara adat kang wus lumaku turun-temurun.
5. Warga abdi dalem prayoga tansah nindakake puji-pinuji, amrih basuki lestari.
Kanthi tatas titis pratelan mau dipun waos dening KMT drg. Hj. Fitri Pusponagoro. Ingkang paring pambagya raharja ugi : GKR Wandansari, GKR Ayu Koes Indriyah, GKR Galuh Kencono, GKR Sekar Kencono, GKR Retno Dumilah. Pranatacara ingkang mandhegani pahargyan ketingal wasis ing samukawis. Saben adegan kairing gendhng srepeg. Nyandhak ingkang paring pangandika Bupati Banjarnegara Budi Sarwono. Tegesipun acara menika wigatos miraos. Ki Ageng Giring lan Ki Udha Kusuma pikantuk pakurmatan ageng. Ingkang ngalap berkah rumaos kabul pandonganipun. Tata cara menika minangka pambudidaya ingkang saged nuwuhaken mekaring jatidhiri lan kapribaden bangsa. Rum kuncaraning bangsa dumunung ing luhuring budaya.rel
.jpg)
